نسخه چاپی
438 بازدید
چهاردهم فروردین زادروز ملی بلوط
جواد آزادبخت۱، نادر آزادبخت۲ : ۱–کارشناس ارشد منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان کوهدشت ۲–کارشناس ارشد و پژوهشگر مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی لرستان بلوط مهمترین و از فراوان ترین عناصر تنوع زیستی و گونه‌ی درختی غرب کشور، به ویژه منطقه زاگرس است. تیره راش(Fagaceae) هشت جنس و بیش از هزار گونه […]
جواد آزادبخت۱، نادر آزادبخت۲ :
۱–کارشناس ارشد منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان کوهدشت
۲–کارشناس ارشد و پژوهشگر مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی لرستان
بلوط مهمترین و از فراوان ترین عناصر تنوع زیستی و گونه‌ی درختی غرب کشور، به ویژه منطقه زاگرس است. تیره راش(Fagaceae) هشت جنس و بیش از هزار گونه دارد و جنس بلوط (Quercus) با بیش از 600 گونه بزرگترین جنس این تیره است. جنس بلوط دارای رویشگاه گسترده ای در قاره اروپا (انگلستان، ایرلند، فرانسه، اسپانیا، آلمان، لهستان، رومانی و…) آسیا (ایران، ترکیه، قسمتی از افغانستان، پاکستان، هندوچین و…) و آمریکا (ایالات متحده، مکزیک، گواتمالاو…) است . جنس بلوط در ایران دارای هشت گونه است که در جنگلهای شمال، غرب و شمال غرب ایران پراکندهاند. گونه‌های موجود در کشور و پراکنش جغرافیایی آن را میتوان به برودار یا بلوط ایرانی، بلند مازو، یوول یا بلوط لبنانی، اوری، سفید مازو، مازوج، دارمازو و بلوط حلبی تقسیم کرد.گونه بَرودار یا بلوط ایرانی(Quercus brantii ) در نواحی کردستان، کرمانشاه، ایلام، لرستان،خوزستان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، فارس، استان مرکزی و همدان گسترش دارد.
بلند مازو (Quercus castaneifoli) در نواحی گرگان، مازندران، گیلان، اردبیل وجود دارد،حوزه پراکنش گونه یوول، ویول یا بلوط لبنانی(Quercus libani) فقط در نواحی آذربایجان غربی و کردستان است.
گونه اوری (Quercus macranthera) در نواحی گرگان، مازندران، گیلان، اردبیل، آذربایجان شرقی(ارسباران) و قزوین (امام زاده یحیی)، زنجان (طارم) وجود دارد.
سفید مازو(Quercus petraea) در نواحی گرگان، مازندران و گیلان و آذربایجان شرقی(ارسباران) ، مازوج، دارمازو یا بلوط حلبی(Quercus infectoria) در نواحی آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه و مناطق محدودی درشمال غربی و اطراف لرستان است.
گونه Quercus longipes به صورت محدود در مسیر جاده بانه به مریوان بعد از گردنه قره دایان در حاشیه جاده دیده میشود.
رشته کوه زاگرس، وسیع‌ترین و اصلی‌ترین رویشگاه و خاستگاه پیدایش و گسترش گونه‌های مختلف بلوط در ایران است. حوزه رویشی زاگرس پهنه ای است از پیرانشهر تا فیروز آباد فارس در طول 1760کیلومتری با 6 میلیون و 40 هزار هکتار در گستره 30 میلیون هکتاری با بیش از 44000آبادی و 11 استان دارای 28 میلیون واحد دامی است.منطقه زاگرس را بر اساس رویشگاه بلوط به دو ناحیه زاگرس شمالی و جنوبی تقسیم کرده‌اند. ناحیه زاگرس شمالی رویشگاه خاص دار مازو(Quercus infectoria) و در برخی مناطق همراه با گونه های بلوط( Q . brantiiیا Q. libani)و یا هر دو گونه در هم می‌آمیزد. این بخش از زاگرس، استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، قسمت‌های معینی از استان کرمانشاه و لرستان را در بر می‌گیرد. در مقابل، زاگرس جنوبی رویشگاه خاص گونهQ . brantii بوده و شامل استان‌های ایلام، خوزستان، کهگیلویه و بویر احمد، فارس، اصفهان و چهارمحال و بختیاری است.
مطالعات انجام شده توسط رایت و سایر محققان بیانگر آن است جنگلهای بلوط منطقه زاگرس حدود ۵۵۰۰ سال پیش تشکیل و به حالت اوج رشدی (کلیماکس) خود رسیده است.جنگل پدید آمده در این ناحیه یک جنگل شاخص خشک و نورپسند است که بیشتر از درختان پست با تاج پوشش پهن تشکیل شده‌اند،ارتفاع این درختان به ندرت به بیش از ۱۵-۱۰ متر می‌رسد.جنگلهای بلوط زاگرس، کوهستانی و اغلب مقاوم به سرما و به شدت دارای حساسیت نسبت به ریزگرد ها و خشکی همراه آن نیز اغلب با چیرگی پایه های شاخه زاد به جای دانه زاد است .
اهمیت جنگلهای بلوط زاگرس:
این جنگلها با کارکردها و جنبه‌های متنوع اجتماعی،اقتصادی بویژه محیط زیستی در منطقه زاگرس و کشور است، که در ادامه به برخی از موارد آن در ذیل اشاره خواهد شد:
.قدرت جذب و نفوذ حدود ۵۰ میلیارد متر مکعب نزولات آسمانی در سال (۴۰ درصد آب کشور)
• محل زندگی ۳۰ درصد از جعیت کشور و محل زندگی و اسکان بیش از ۷۰ درصد جمعیت عشایری کشور
• حفاظت از آب و خاک و دیگر عناصر حیاتی کشور
•دارا بودن مناطق زیبا و بکر جنگلی و وداشتن قابلیت های گوناگون طبیعت گردی (اکوتوریسم)، ژئوتوریسم (زمین گردی) و گردشگری علمی و پزشکی
- تامین و تولید علوفه در مراتع زاگرس جهت تعلیف ۵۰ درصد از جمعیت دامی کشور
• از نظر منابع نفتی، معدنی،محل رویش گیاهان داروئی، پرورش آبزیان، زنبور عسل ودارا بودن نقش های بسیار مهم در اقتصاد کشور و کارکردهای فرهنگی و اجتماعی و …است.
نگاهی به رویکرد ها،برنامه ها و کارنامه ی ناخواستنی وناپذیرفتنی ما نسبت به بلوط نشانگر آنست که نه تنها تعامل سازنده و درستی با آن نداشته ایم،بلکه خواسته یا ناخواسته حتی نوعی تقابل و برخورد یکسویه و مخرب با آن را در پیش گرفته ایم و البته این امر روایت آنانی است که به اصطلاح بر شاخ نشسته اند و بن می برند.بلوط،هستی و تمام دارایی خود را چون سپری وقف آسایش ساکنان خود نموده و از ما اغلب جزء نامهربانی،جفا وخطا چیزی ندیده است. برایمان اکسیژن و خاک و آب و سرسبزی و نشاط و آهنگ زندگی و حیات وحش به ارمغان آورده و در عوض از ساکنان ومردمان همزیست با او،و حتی از اندیشمندانش چیزی در خور نصیبش نشده است.بلوط های زاگرس ذخیره ژنتیکی و ستون فقرات ساکنان آن است که امروزه همه ساکنان آن آگاهانه یا ناآگاهانه و از روی طمع ورزی با چشم بستن بر این همه نقش ها و کارکرد های بی مانند کمر به نابودی،غفلت ورزیدن یا چشم فرو بستن بر روی آن شده اند. جنگلهای بلوط یا طلای سبز زاگرس از منابع بسیار مهم به شمار می آیند که از بزرگ ترین نعمت های خداوند و با ارزش ترین سرمایه های کشورند،این نعمت خدادادی و غیر قابل جایگزین نقشی حیاتی، موثروعمده ای در زندگی انسان ها و دیگر زیستمندان دارند. بر اساس نظرات کارشناسی مجامع بین المللی ارزش اقتصادی، اجتماعی، محیط زیستی و اکولوژیکی هر اصله درخت ۵۰ تا ۱۰۰ ساله بلوط حدود ۲۰۰هزار دلار (۷۰۰ میلیون تومان ) برآورد شده است. با به صدا درآمدن زنگ خطر نابودی جنگلهای بلوط و قرار گرفتن این نمادهای سبز مقاومت که به مانند ستون های پایداری و ریه های این زیست بوم که به عبارتی شناسنامه هویتی ساکنان این دیار به شمار می آیند در شرایط بحرانی موجود، ضرورت دارد همه ی دوستداران ایران بزرگ بویژه زاگرس مرکزی با هر نگرش و دلبستگی و در راس آنها مردم عزیز این بوم و بر نیز همت دولتمردان و برنامه ریزان توسعه ای کشور واستان برای کنترل و مهار بحران و چالش های زیستی موجود، بدون هدردادن کوچکترین وقت و فرصتی، با عزمی ملی و جلب مشارکت آگاهانه و مستمر همگان و با تغییر دید و داوری مردم و شیوه های معیشتی آنها با مدیریتی دانش بنیان وهوشمندانه و همه جانبه تمام ظرفیت ها و توانمندی ها را به کار گیرند و طرحی نو در افکنند تا نسبت به حذف یا دست کم کاهش فشارهای فزاینده معیشتی بر جنگلهای زاگرس اقدام نمایند. با یسته است همگان به ویژه نمایندگان مجلس شورای اسلامی و فراکسیون محیط زیست و همچنین دولت مردان با توجه به دیگر ظرفیت های اشتغال زایی،صنعتی،گردشگری،بازرگانی،تجاری و … فرصت احیاء و بازسازی را برای جنگلهای بلوط فراهم سازند. و با مهار عوامل تخریب و تهدید، از بروز یک فاجعه محیط زیستی جدید و جبران ناپذیرهمچون فاجعه زیست محیطی خشک شدن دریاچه ارومیه و ای بسا به مراتب پیچیده تر ،دشوار تر،جبران ناشدنی و بدتر از آن پیشگیری و آن را مدیریت نمایند.همگان بویژه نخبگان علمی می دانند فاجعه ای عظیم در منطقه زاگرس در حال رخ دادن است. بلوط سرمایه اصلی و روح زاگرس،معرف آن وشاید بدون گزافه گویی،بود و نبود زاگرس و شناسنامه هویتی پدران ما و زاگرس نشینان است،همه باهم این تراژدی غم انگیز و ابعاد وحشتناک آن را فریاد کشیم ونگذاریم بلوط و پوشش جنگلی آن که نگین زاگرس و خون جاری در شریانهای آن است به افسانه ای در دل تاریخ تبدیل شود.پس همه باهم بیاییم به وظیفه خود یعنی تعهد در قبال پایداری طبیعت، عمل نماییم واز گذشته عبرت گیریم و بیش از این بر طبل نابودی و مرگ جنگلها و مراتع نکوبیم که مرگ جنگلها و نابودی مراتع یعنی مرگ انسانها و نابودی تمدنها.جنگلهای زاگرس در آستانه مرگ اند.زیرا درختان بلوط،بنه،بادام و…این دیار یا خشکیده اند یا راهی تنور و بخاری روستاییان شده اند یا از ریشه کنده شده و گاه بساط خود را به کشاورزی دیم و سنتی داده اند. امید آنکه با بازنگری و بازبینی رفتار های خود خواهانه،سود جویانه،بخشی نگر و زود گذرمان راهی بیابیم تا دست انتقام طبیعت بیش از این و کوبنده تر از آنچه در باورمان نمی گنجد،سیلی تند خود را بر ما ننوازد البته توجه و تمرکز بر این عامل زندگی آفرین به معنای غفلت از سایر عناصر ارزشمند گیاگان زاگرس مانند بنه،بادام،ارژن و … نباید تلقی شود زیرا هر گیاهی نقشی بی مانند در توسعه پایدار و تداوم زندگی بشری دارد.
علاوه بر قوانین دائمی (جاری) و خاص مربوط به منابع طبیعی، اصول ۴۵، ۴۸ و۵۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز در خصوص اهمیت جنگل ها و مراتع تأکیداتی به شرح زیر دارند:
در اصل ۵۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی آمده استl
(در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل‌های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی میشود. از این رو فعالیت‌های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است).
نیز بر اساس اصل ۴۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی:
انفال و ثروتهای عمومی از قبیل زمینهای موات یا رهاشده ، معادن ، دریاها ، دریاچه ها ، رودخانه ها و سایر آبهای عمومی ، کوهها ، دره ها ، جنگلها ، نیزارها ، بیشه های طبیعی ، مراتعی که حریم نیست ، ارث بدون وارث ، و اموال مجهول المالک و اموال عمومی که از غاصبین مسترد می شود ، در اختیار حکومت اسلامی است تا بر طبق مصالح عامه نسبت به آنها عمل نماید. تفصیل و ترتیب استفاده از هر یک را قانون معین می کند.
علاوه بر اصول قانون اساسی که میثاق ملی و دینی ما است بر پایه آموزه های دینی از آن جمله فرمایش ها و رهنمود های درد مندانه وآگاهانه رهبر معظم انقلاب اسلامی که فرموده اند:ما باید بتوانیم با برنامه‌ریزیهاى دقیق، با مدیریّت قوى و با اصرار و جدیّت در کار، خودمان را از تضییع خسارت بارِ منابع حیاتى و طبیعى – مانند درخت و آب و خاک – نجات دهیم.. …..براى ما مسأله‌ى محیط زیست یا حفظ منابع طبیعى، مسأله‌اى تجمّلاتى و درجه‌ى دو نیست؛ یک مسأله‌ى حیاتى است. در تلاش ما براى توسعه‌ى کشور، اولویّت باید در این بخش باشد. بر اساس سیاست‌های کلی منابع طبیعی (ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری طی نامه شماره ۷۶۲۳۰/۱مورخ ۳/۱۱/۱۳۷۹به نقش مردم اشاره شده که:
(ایجاد عزم ملی برای احیای منابع طبیعی تجدید شونده و توسعه ی پوشش گیاهی برای حفاظت و افزایش بهره وری مناسب و سرعت بخشیدن به روند تولید این منابع و ارتقاء بخشیدن به فرهنگ عمومی و جلب مشارکت مردم در این زمینه).
دکتر حسن روحانی ریاست محترم جمهوری اسلامی ایران 🙁 بی تردید بهره برداری ناصحیح و حساب نشده از طبیعت ما را دچار مخاطره خواهد کرد. اگر به محیط زیست توجه نشود توسعه ناپایدار خواهد بود. امروز حفظ آب باد و هوا جزو موارد مهم امر به معروف است. این طبیعت و جهان به گونه ای آفریده شده است تا ما از آن بهره برداری صحیح و درست داشته باشیم. یکی از زمینه های مهم رعایت اعتدال همین جاست . اگر افراط و زیاده روی کردیم ؛ اگر حد میانه را مراعات نکردیم ناموفق خواهیم بود. هم در بقای محیط زیست و هم برای متنعم شدن انسان های امروز و بویژه فردا، ما در برابر فرزندان و نسل های آینده مسوول هستیم ). با توجه به نگاه دلسوزان دانشگاهی و طبیعت دوستان گرامی به برنامه و رسالت قانونی حفظ و حمایت از جنگل های زاگرس بایستی این فرصت را بیش از پیش غنیمت شمرد و برای درد جانکاه بلوط طرح و چشم اندازی نو ترسیم نمود و عزمی بایسته به کار گرفت.
بنابراین با توجه به محدودیت های موجود در بخش منابع طبیعی و تخریب و خسارات گوناگون ناشی از بهره برداری بی رویه و نامناسب از منابع طبیعی و از طرف دیگر شرایط خاص اقتصادی – اجتماعی کشور ایجاب می نماید تا به جای تحمیل فشارهای مضاعف بر بخش منابع طبیعی، در سایر بخشهای کشاورزی، صنعت، خدمات، اکوتوریسم و … سرمایه گذاری بیشتری صورت پذیرد. جای تاسف است که بعضاً بهره برداری های غیر اصولی و بیش از توان بوم‌شناختی (اکولوژیکی) عرصه ها، نه تنها سبب تخریب و اتلاف منابع ذی قیمت آب، خاک و پوشش گیاهی (تنوع زیستی) در بالادست حوضه های آبخیز می شود بلکه سبب اتلاف و تضییع سرمایه گذاریها در پایین دست می گردد که مثال بارز آن پر شدن مخازن سدها از رسوبات (کاهش عمر مفید آنها)، خسارات ناشی از سیل و زمین لغزش بر تاسیسات زیربنایی، راههای ارتباطی، مزارع کشاورزی و پرورش آبزیان، شهرها و آبادی‌ها و غیره و همچنین مشکلات عدیده محیط زیستی موجود است که به قول سهراب سپهری: آب را گل نکنیم …برخی از چالش ها و تنگنا ههای جدی منابع طبیعی و محیط زیست طبیعی به ویژه در زمینه حفظ و صیانت از بلوط عبارتند از:
- نبود طرحی جامع و عالمانه در رابطه با حفظُ،حمایت وصیانت پایدار از زیست بوم زاگرس مرکزی با محوریت بلوط.
-2 کمبود نیروی انسانی مورد نیاز به ویژه در بخش حفاظت از عرصه های ملی بر اساس نرم پذیرفته شده جهانی به ازاء ۱۰۰۰-۵۰۰۰ هکتار ۲-۱نفر نیرو مشغول به کار هستند. (در روسیه به ازای هر ۲۹۰۰هکتار،در آلمان و ایتالیا به ازای هر ۱۰۰۰هکتار و در ترکیه به ازاء هر ۳۰۰۰هکتار)
–3 توجه جدی به نقش و جایگاه سازمانهای مردم نهاد (سمن) در جهت مشارکت ملی و منطقه ای بهینه سازی فرهنگ حفاظت از منابع طبیعی بر اساس رهنمود رهبر معظم انقلاب مبنی بر این که “فرهنگ منابع طبیعی بایستی به معارف عمومی تبدیل شود”. از طریق تدوین قوانین و مقررات تسهیل کننده ثبت قانونی و حمایت مادی و معنوی از این نهادهای مدنی، متناسب با فعالیت آنها
-4نبود جایگاه و باور مناسب نسبت به منابع طبیعی (بخصوص جنگلهای بلوط) در باور دست اندر کاران و مدیران ارشد طرحهای عمرانی کشور و عدم پرداخت خسارات وارده به این عرصه ها و هزینه نشدن خسارات وارده در جهت احیاء و باز سازی مجدد جنگلها و مراتع
–5 تخصیص نیافتن اعتبارات لازم و در خور جهت اجرای طرحهای حفاظت از منابع طبیعی و آبخیزداری جهت کاهش فرسایش خاک و افزایش ظرفیت نفوذ پذیزی خاک
6- با توجه به اینکه جنگلهاي بلوط ناحيه رويشي زاگرس به عنوان يكي از گسترده ترين رويشگاههاي گياهي و دومين اكوسيستم جنگل طبيعي ايران بعد ازجنگلهاي شمال كشور به شمار مي آيند متاسفانه چندان مورد مطالعه و بررسي قرار نگرفته اند .هر چند كه اين جنگلها جايگاه چنداني از لحاظ توليد چوب صنعتي ندارند اما به دليل نقش مهمي كه در تنظيم آب و خاك وتعادل اكولوژيك منطقه دارند بايستي مورد توجه و ارزيابي دقيق كيفي واكولوژي به ويژه در مناطق كم تخريب يافته قرار گيرند، چرا كه با تخريب بيشتر چنين مناطقي و تحول شرايط طبيعي، امكان بازسازي آنهابه آساني ميسر نخواهد بود.لذا توجه جدی به حفاظت پایدار از آنها ضرورتی مهم و غیر قابل انکار است.
7- با توجه به عوامل تخریب جنگل هاي زاگرس براثررشد جمعيت،توسعه كشاورزي، بهره برداري ساكنان از جنگل ، و افزايش تقاضا ي چوب براي مصا رف ساختماني ، سوخت و تهیه زغال ضرورت دارد دولتمردان با همکاری و مساعدت مردم و سازمانهای مردم نهاد اقدامی عاجل و فوری به منظور کنترل و کاهش روند تخریب انجام دهند.
بلوط زاگرس بعنوان ذخیره گاه ژنتیکی و سرمایه ی زندگی آفرین زاگرس در حال ضعف و زوال است اما متاسفانه به نظر می رسد اراده ای قاطع برای شفای درد آن وجود ندارد.انتظار می رود همه باهم فریاد این غمنامه را با تمام وجود به گوش مسولیین برسانیم و آنها را از خواب غفلت بیدار کنیم.و نگذاریم بلوط و پوشش جنگلی که نگین زاگرس به افسانه ای در دل تاریخ تبدیل شود.
سخن پایانی: مردم عزیز و طبیعت دوستان گرانسنگ با توجه به نقش،جایگاه و کارکردهای بی بدیل بلوط در تنوع زیستی،پایداری زیست بوم حوزه رویشی زاگرس،حفظ آب و خاک و دریک کلام نقش این عنصر بی مانند در جایگاه ریه ها و قلب تپنده ی زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم این سرزمین و تهدیدهای طبیعی و بشرساز از جمله زوال و پژمردگی گسترده درختان بلوط برای چندمین بار از ژرفای جان و باورمندانه به مراجع و نهادهای مسئول پیشنهاد می گردد روز چهاردهم فروردین (پس از سیزدهم فروردین که روز طبیعت نامگذاری و ثبت شده است و بواسطه حضور مردم در طبیعت خسارت و لطمات جبران ناپذیری به طبیعت و درختان بلوط در رویشگاه زاگرس وارد می گردد.) را در تقویم رسمی کشور با نام “روز ملی بلوط” به طور رسمی ثبت و اعلام نمایند.باشد از این طریق ضمن اگاه سازی افکار عمومی در راه به کارگیری یافته های علمی و پژوهشی در زمینه حفظ و صیانت عالمانه از جنگلها در زمینه مدیریت پدیده چند بعدی زوال و احیای درختان بلوط و قدر شناسی از کسانی که گامی شایسته و پژوهشی کارساز در راستای شناسایی یا مدیریت بهینه ای آن انجام داده اند و دیگر گونه های همراه آن کاری ماندگار وگامی درخور برداشته شود.
بهتراست همان روزسیزدهم روزبلوط نامگداری شود , چونکه بیشترین خسارت درهمان روز به جنگل های بلوط وارد میشود.هرچندبارسم جدید برپاکردن چادردرجنگل به مدت چندبن روز وشب خسارت وارده به بلوط بیشترشده است ومسئولین مربوطه بااین رسم غیرقانونی می بایست برخورد جدی داشته باشند.
[پاسخ]